Diagnoza i terapia neuropsychologiczna, jako specjalistyczna pomoc lecznicza, jest szczególnie polecana dla pacjentów z nabytymi dysfunkcjami mózgu. Liczne badania naukowe wskazują, że pacjenci z nabytymi dysfunkcjami mózgu potrzebują całościowej, holistycznej opieki a nie tylko rehabilitacji w zakresie wybranych funkcji np. zaburzeń mowy. Najważniejszym warunkiem powrotu pacjentów do zdrowia jest oddziaływanie wieloma metodami terapeutycznymi, które – uwzględniając potrzeby pacjenta-przyczyniają się do poprawy jego funkcjonowania w zakresie funkcjonowania procesów poznawczych, emocjonalnych i społecznych. W ramach psychologii klinicznej, diagnoza i terapia neuropsychologiczna, stanowi szczególną dziedzinę aktywności zawodowej psychologów-praktyków. Poza diagnozą i terapią neuropsychologiczną prowadzone są również interwencje psychologiczne w sytuacjach stresowych, kryzysowych, a także udzielane jest wsparcie dla rodzin pacjentów cierpiących na uszkodzenie mózgu.

Diagnostyka neuropsychologiczna
Diagnoza psychologiczna jest szczegółową oceną stanu procesów poznawczych (takich jak np. koncentracja, mowa, pamięć, myślenie, spostrzeganie, orientacja), szczególnie w zakresie szybkości ich przebiegu, sprawności psychofizycznej, zdolności intelektualnych, myślenia abstrakcyjnego, osobowości i stanu emocjonalnego badanej osoby. Do badania neuropsychologicznego nie tylko kierowane są osoby wyłącznie ze stwierdzonym, czy podejrzewanym uszkodzeniem mózgu. Diagnostykę neuropsychologiczną wykonuje się również u pacjentów kardiologicznych- szczególnie po zabiegach kardiochirurgicznych, u pacjentów onkologicznych- po zabiegach radioterapii i chemioterapii, u pacjentów z cukrzycą czy z chorobami natury psychiatrycznej. W dzisiejszym świecie, kiedy można posłużyć się badaniami obrazowymi (TK, RMI) diagnozę neuropsychologiczną nie wykonuje się w celu orzekania o obecności czy też braku uszkodzenia mózgu lecz w celu szczegółowego ustalenia jak funkcjonuje badana osoba, jakie są jej zasoby, które będą wsparciem w radzeniu sobie z chorobą i jakie są słabe strony, które mogą utrudniać proces zdrowienia. W badaniu neuropsychologicznym osoba badana wykonuje wiele różnych testów psychometrycznych i manualnych, zaś pełna diagnostyka może zająć wiele godzin intensywnej pracy intelektualnej wymagającej wzmożonej koncentracji uwagi, ewentualnie rozbitej na kilka kolejnych sesji badania. Wyniki diagnozy neuropsychologicznej służą zarówno dokumentacji aktualnego stanu zdrowia- zaś w porównaniu do wyników uzyskanych w przeszłości- pozwalają ocenić postęp choroby i skuteczność stosowanego leczenia. Warto wykonać badanie neuropsychologiczne nawet wówczas, gdy pacjent nie ma wielu objawów, lub też wcześniej nie przechodził takiego badania, bo diagnoza funkcjonalna pozwala porównywać wyniki w czasie. Diagnoza neuropsychologiczna wskazując, jakie dokładnie obszary procesów poznawczych zostały zaburzone, pozwala zaplanować efektywną terapię, jak również pozwala przewidzieć ewentualne trudności w funkcjonowaniu codziennym pacjenta czy w pracy zawodowej . Wyniki badania są przydatne zarówno pacjentowi, jego rodzinie (choćby po to, aby efektywnie planować opiekę czy dalszą przyszłość), jak też rehabilitantom czy lekarzom pozwalając na lepsze zrozumienie problemów i sytuacji badanej osoby i jej potrzeb. Często brak wiedzy i zrozumienia co do istoty trudności chorego jest przyczyną niepotrzebnego stresu, braku akceptacji przez najbliższe otoczenie, a nawet izolowania lub obwiniania chorego za brak współpracy.
W niektórych przypadkach diagnostyka neuropsychologiczna dostarcza bardzo istotnych danych w procesie kompleksowego leczenia, pozwalając lekarzom na postawienie właściwego rozpoznania. Służy również do różnicowania pomiędzy różnymi typami chorób. Zdarzają się bowiem i takie choroby, które w większym stopniu zajmują jedne procesy poznawcze, inne pozostawiając niezaburzone. W takich sytuacjach trudno wyobrazić sobie dokładną diagnostykę choroby bez badania neuropsychologicznego. W przypadku niektórych chorób, zaburzenia poznawcze mogą być tak bardzo subtelne, że nie dają żadnych wyraźnych ani jednoznacznych objawów klinicznych( nawet nie są wykrywane w badaniach TK czy RMI) będąc uchwytnymi obiektywnie wyłącznie w badaniu neuropsychologicznym. Diagnoza psychologiczna ma też istotne znaczenie przy wydawaniu orzeczeń dotyczących stopnia niepełnosprawności, przy określaniu zdolności do podjęcia pracy zawodowej, zdolności do prowadzenia środków transportu, czy jest opinią przydatną przy rozstrzyganiu decyzji orzeczniczych w ZUS , w sprawach sądowych czy przy staraniu się o różnego typu świadczenia pomocowe.

Terapia neuropsychologiczna
Po sporządzeniu diagnozy neuropsychologicznej powinno nastąpić systematyczne działanie, które ma na celu zmniejszenie objawów zaburzeń procesów poznawczych i emocjonalnych powstałych na skutek uszkodzenia mózgu, pozwalające również na odzyskanie utraconej sprawności i poprawiające funkcjonowanie w zakresie różnych ról społecznych. Efektywność leczenia u pacjenta zależy bowiem nie tylko od branych leków czy ćwiczeń fizykoterapeutycznych, ale też od zdolności intelektualnych, osobowości, przyjmowanych poglądów i postaw wobec siebie, choroby i procesu terapii. Terapia neuropsychologiczna nie jest więc skoncentrowana tylko na przywracaniu sprawności w zakresie jednej utraconej funkcji, np. mowy, ale służy poprawie jakości funkcjonowania pacjenta na różnych płaszczyznach jego aktywności. W tym zakresie terapia neuropsychologiczna jest skoncentrowana zarówno na zaburzeniach uwagi, percepcji, pamięci, myślenia i rozwiązywania problemów, jak i mówienia, rozumienia mowy, praksji, funkcji wykonawczych itp. Obraz zaburzeń osoby chorej jest zależny od wielu czynników. Niepełnosprawność w zakresie funkcjonowania procesów poznawczych jest bardzo poważnym czynnikiem obniżającym jakość życia pacjentów i często łączy się z pogorszeniem stanu emocjonalnego osoby chorej, jej statusu socjalno-ekonomicznego i społecznego. Pacjent często skarży się na depresję czy zaburzenia lękowe, ale zdarza się, że wymaga konsultacji psychiatrycznych z powodu objawów psychotycznych. Na skutek zaburzeń poznawczych w wyniku uszkodzenia mózgu, osoba chora nie tylko może utracić zdolność do pracy zarobkowej, czy kontynuowania nauki, może mieć również problemy z prowadzeniem pojazdów, obsługą maszyn, a nawet urządzeń technicznych dostępnych w każdym domu. Dewaluacji ulegają również kontakty społeczne, towarzyskie, znajomości i przyjaźnie. W wyniku choroby pacjentowi trudno jest czasami wykonywać nawet najbardziej proste i oczywiste-wręcz automatyczne- czynności. Jeśli chory potrafi krytycznie ocenić swoją niepełnosprawność, to świadomość, że wymaga prawie w każdej sytuacji opieki i nadzoru innych osób -jest dla niego źródłem ogromnego cierpienia. Zdarza się, że w wyniku uszkodzenia mózgu pacjent nie potrafi być krytyczny w stosunku do swojego zachowania, nie potrafi przewidzieć konsekwencji swoich czynów, a wręcz dochodzi do rozchwiania emocjonalnego i niezdolności kontroli przeżywanych emocji. Terapia neuropsychologiczna umożliwia mu nie tylko lepsze usprawnianie zaburzonych funkcji poznawczych, ale też często uzyskanie wglądu we własne zaburzenia. Dzięki temu pacjent może świadomie nauczyć się identyfikować problemy i wdrażać korektę we własnym zachowaniu. Co więcej, wzrasta również motywacja do dalszej rehabilitacji i tym samym- jej efektywność . Bardzo istotny wpływ na przebieg i postępy terapii mają również czynniki emocjonalne. To jak pacjent doświadcza swojej choroby, ocenia psychologiczne koszty konsekwencji leczenia i wychodzenia z choroby oraz w jaki sposób doświadcza wsparcia ze strony innych ludzi będzie miało bezpośredni wpływ na tempo powrotu pacjenta do zdrowia.
Proces terapii neuropsychologicznej jest procesem żmudnym i długotrwałym, wymagających specjalistycznej wiedzy z zakresu psychologii klinicznej- a szczegółowo z neuropsychologii. W Polsce terapia neuropsychologiczna nie stanowi obszaru dobrze rozpoznanego i szeroko uwzględnionego w wytycznych związanych z leczeniem pacjentów z różnego typu nabytymi dysfunkcjami mózgu. Na szczęście, coraz większa świadomość pacjentów i ich rodzin oraz personelu medycznego pozwala na coraz szybsze wdrażanie diagnozy i terapii neuropsychologicznej oraz skuteczniejsze wykorzystywanie pozytywnych efektów tych działań, w celu poprawy jakości życia osób chorych na różnego typu schorzenia związane z nabytymi dysfunkcjami mózgu.

mgr Renata Buczyńska